جنگنده های موجود در خدمت نیرو های مسلح ایران

در این مقاله به جنگنده های عملیاتی در نیروی های مسلح ایران می پردازیم.شایان به ذکر است هیچ کدام از اعداد و ارقام که در مورد جنگنده های ذکر شده از جمله ناوگان غربی  عدد دقیقی  نیستند  زیرا معلوم نیست طی جنگ  چند فروند انها از دست رفته باشد و تمام اعداد بر اساس گفته منابع معتبر و بزرگ  غربی و برخی  منابع داخلی نوشته  شده و نشانده واقعیت محض در نیروی هوایی ارتش و سپاه پاسدران نیست

اف۵:

نیروی هوایی ایران در  میانه دهه ۱۹۶۰ به شکل چشمگیر به سرعت رشد  کرد. شاه ایران با در نظر گرفتن خروج انگلیسها از خلیج فارس به سرعت دست بعه توسعه ارتش خود از جمله ناوگان هوایی خود زد. اف۵ به عنوان یک جنگنده ارزان قیمت  برای کشورهای ساخته شده بود که توان خرید جنگنده های گران را نداشتند ولی و گزینه خوبی برای نیروی هوایی ایران  برای اشنایی با یک جت مافوق صوت و رشد نیروی هوایی ایران بود. (برای اشنایی با اف۵ اینجا را کلیک  کنید)

ایران در سال ۱۹۶۵ دست به دریافت سری اول اف۵ خود به عنوان اولین جت مافوق صوت  خود زد   و در مجموع ۱۰۴ فروند F-5A (نسخه رزمی تک سرنشینه )  و ۲۳ فروند اف۵ بی(نسخه دو سرنشینه رزمی اموزشی) زد. هر دو دارای نقش جنگنده بمب افکن سبک بودند و اگرچه اف۵ ای و بی رادار نداشتند  و  یک جنگنده روز پرواز بودند ولی از نظر چالاکی جنگنده بسیار مناسبی بودند و در داگ فایت دست بالا را داشت .ایران در سال ۱۹۷۴ دست به دریافت نسخه  پیشرفته اف۵ ایی و اف با کد تایگر ۲ زد  و در مجموع ۱۶۶ فروند از دو نسخه ایی و اف در کنار ۱۶ فروند نسخه شناسایی RF-5A را دریافت کرد. با در نظر گرفتن اینکه شاه به دنبال خریداف۱۶ بود قرار بود اف۵ ها بین  سال ۱۳۶۲ تا ۱۳۷۰ از  خدمت خارج شوند  و اف۱۶ جای انها را بگیرد   و حتی تا پیش از انقلاب بخش عمده اف۵ A و B به کشورهای چون  عربستان، اتیوپی ،ترکیه،یونان و ویتنام جنوبی  داده شد. ایران حتی مدتی چند اف۵ ای و بی را برای کمک به ویتنام جنوبی فرستاد که در نهایت به خدمت ان کشور  نیز در امد. اف۵ ایی و اف دارای رادار بودند اگرچه بیشتر برد رادار به ندرت به ۲۰ کیلومتر می رسید و تنها یک رادار ساده برای پرواز در اب و هوایی بد بود و عملا کاربرد زیادی نداشت به صورتی که بودن ویا نبودن ان فرق زیاد نداشت و حتی طی جنگ با عراق بارها برای افزایش  میزان سلاح قابل حمل از روی دماغه برداشته میشد

با اغاز جنگ علیه عراق  اف۵ بیشتر در ایران برای درگیر در خط مقدم به کار می رفت تا عملیات عمقی زیرا از یک سو نداشت رادار مناسب و از سوی دیگر برد کم  ان را برای عملیات در عمق خاک دشمن نا مناسب کرده بود و یا اینکه معمولا چندان وارد عمق خاک دشمن نمی شد  اگرچه موارد  بسیاری نیز نقش نفوذی را بازی کرد .اف۵ چنگنده های چالاکی  بود ولی در نهایت تعداد از انها شکار جنگنده ای چون میگ۲۱  و میگ۲۳ شد که معمولا در  خط مقدم با انها روبرو میشد .

F-5E

نصب موشک پی ال-۷ روی اف۵

مشخص نیست با پایان جنگ چه میزان اف۵ در ایران باقی ماند ولی در تمامی منابع معتبر  رقم بین ۵۰ تا ۸۰ فروند ذکر شده است ولی  نباید  عدد حقیقی کمتر و یا بیشتر از این میزان باشد.ایران چندین برنامه ارتقا برای ناوگان اف۵ را اجرا کرد ولی هرگز به صورت گسترده و فراگیر نبود. تعداد انگشت شماری مجهز به  لوله سوختگیری هوایی ثابت  شدند که تعداد ان به چهار فروند میرسد که در انواع ایی و اف بود  و معمولا در رژه های هوایی به نمایش در می  ایند . همچنین  چند فروند مجهز به اچ یو دی(نمایشگر سربالای برای نشان داده اطلاعات مهم به خلبان) شدند زیرا خود اف۵ دارای مگسک الکترونیک بودند ولی هرگز هیچ کدام از این  ارتقا ئات از چند فروند فراتر نرفتند.همچنین ایرات دست  کم دو موشک هوا به هوای فروسرخ  ار ۶۰ ساخت شوروی و موشک چینی پی ال ۷ را روی اف۵ های خود تست کرده ولی هرگز به صورت عملیات استفاده نشده و احتمالا برای روز مبادا این ارتقا انجام شده است .

اف۵ های ایرانی هرگز مسلح به سلاح هدایت شونده مانند ماوریک دیده نشدند و مشکل دیگر انها موشک هوا به هوای سایدواندر نسخه پی و جی هستند که امروزه عملا از رده خدمتی خارج شده اند و به غیر از ایران هیچ کشوری از این دو مدل بهره نمی برد اگرچه صدها و یا حتی بیش از هزار تیره  ان همچنان در اختیار نیروی هوایی است  و حکومت قبلی دست کم ۲۰۰۰ تیرهسایدواندر نسخه پی و جی را دریافت کرد

ایران در یک بازه زمانی  طی برنامه سیمرغ اف۵ A  و RF-5A باقی مانده در کشور را به قرار دادن یک کابین دوم به شکل اف۵ بی در اورد و از انها به عنوان یک جت اموزشی  با نام سیمرغ بهره برد که امروزه نیز جت اموزش اصلی نیروی هوایی است با وجود  این در برخی تصاویر ر همچنان اف۵ ای در خدمت ارتش ایران در کنار  انواع ایی و اف وجود دارد اگرچه دیگر از RF-5A  خبری نیست  ولی میتوان گفت اف۵ های فعلی به غیر از سیمرغ تمام از انواع ایی و اف است

 همچنان بین ۵۰ تا ۷۰ اف ۵ در ایران خدمت میکند که در گردان ۱۲ شکاری در مهراباد تهران، گردان ۲۱ و ۲۲ در تبریز ، گردان ۴۱ تا ۴۳ در دزفول مشغول سرویس دهی می باشند و  سرپا ترین جنگنده  نیروی هوایی ایران می باشد که تقریبا در تمامی پایگاه های هوایی ایران  دیده می شود  و صد البته پر تعداد ترین جنگنده نیروی هوایی نیز است و گفته شده قطعات زیادی از این پرنده از زمان رژیم گذشته در انبارها  باقی مانده و حتی اگر هم نباشد  اف۵ جنگننده بسیار ساده ای است  ایران دست کم قطعات ریز  ان را تولید کرده و حتی گیر اوردن قطعات ان از خارج از کشور کار سختی نمی باشد. دست کم  قطعات  اف۵ اقدر زیاد بوده که ایران یا با ارتقا اف۵ فعلی  ویا ساخت ، جنگنده جدید را توسعه داده است.

سیمرغ

اف۴ فانتوم

در اواخر دهه ۱۹۶۰  شاه ایران دنبال  یک جنگنده پیچیده تر بود. یک جنگنده بمب افکن دوربرتر با توان بی وی ار(شلیک موشک  های هوا به هوای راداری) از این رو بهترین جنگنده ان  دوران  تولیدی در امریکا یعنی اف۴ فانتوم را سفارش  داد.(برای اشنایی با اف۴ فانتوم اینجا را کلیک کنید)

نخستین فانتوم در شهریور   سال ۱۳۴۷ وارد ایران شد که شامل  ۱۶ فروند اف۴  دی فانتوم بود که مدتی بعد ۱۶ فروند دیگر نیز به این تعداد پیوست. در ادامه شاه در سال ۱۳۵۱ دست به سفارش  اف۴ ایی  زد و ۱۷۷ فروند ان در کنار نسخه شناسایی  سفارش  داد و دست  کم در یک نوبت  اقدام به سفارش  نسخه سرکوب پدافند هوایی  فانتوم با کد F-4G زد که با مخالفت امریکا مواجعه شد و در نهایت با نارضایتی تعداد بیشتری اف۴ ایی دریافت کرد

ایران تا سال ۱۳۵۷ در مجموع ۳۲ فروند اف۴ دی، ۱۷۷ فروند اف۴ ایی و ۱۶ فروند ار اف ۴ ایی را تحویل گرفت که بعد از اسرائیل و المان(که هردو امروزه  فانتوم را از خدمت خارج کردند) سومین دارنده بزرگ فانتوم در خارج از امریکا بود

فانتوم در جنگ با عراق ستون فقرات نیروی هوایی ایران بود توان سوختگیریی هوایی به ان اجازه عملیات های عمقی  را میداد و حتی با موشک ماوریک در نقش ضد کشتی نیز ظاهر شد .با پایان جنگ ایران همچنین بر اساس منابع مختلف بین ۴۵ تا ۸۰ فروند فانتوم  در اختیار  داشت که نباید عدد واقعی  بیشتر ویا کمتر از این میزان باشد و بر اساس منابع غربی  ایران همکنون بیت ۵۰ تا ۶۵ فروند فانتوم عملیاتی دارد که شامل  ۳ تا۴ فروند ار اف ۴ نیز می باشد. ایران در کنار ار اف۴ ایی به صورت غیر رسمی دست کم سه فروند ار اف ۴ سی نیز تحویل گرفت که ممکن است یک فروند از ان همچنان در خدمت باشد

فانتوم های ایران به غیر از بمب های سقوط ازاد توان حمل موشک ماوریک و بمب های هدایت لیزری  پیویی ۱ را داشتند  که هر دو در زمان حکومت گذشته وارد خدمت شد. ماوریک  به تعداد بالای  توسط ایران خریدارش شد و بیش از ۲۰۰۰ تیره ماوریک وارد ایران شد ولی  تعداد بمب های هدایت لیزری کم بود و تنها از اف۴ دی پرتاب میشد که دارای یک غلاف دردسر ساز متصل به کابین خلبان از نوع AVQ-9  بود که تنها بعد از چند ماموریت با این غلاف  که حتی در موارد باعث از دست رفتند فانتوم های نسخه دی شد کنار گذاشته  شد و هرگز از انها استفاده نشد

اف۴-دی

بعد از جنگ ایران تلاش در نصب سلاح های جدید با فانتوم های خود کرد  و تقریبا تمامی سلاح های داخلی اول روی فانتوم تست شد و همکنون نیز هیچ جنگنده ای در نیروی هوایی به اندازه فانتوم تنوع تسلیحاتی ندارد . مثلا چندین سلاح بومی اپتیک مانند بمب قاصد  و  زوبین  را با فانتوم هماهنگ کرد و با توسعه یک غلاف شناسایی  داخلی و نصب روی فانتوم با این جنگنده چند  سلاح داخلی لیزری  از جمله موشک های هدایت لیزری  ستار هماهنگ شد . همچنین ایران در ادمه روی فانتوم ها موشک اپتیک ضد کشتی نصر و موشک ضد کشتی نور را هماهنگ کرد  و طی پروژه دوران   برخی از فانتوم ها مجهز به اچ یو دی و نمایشگر رنگی شدند و دارای  رادار ارتفا یافته با  قطعات  دیجیتال شدند(البته رادار تعویض نشد ) ولی تعداد فانتوم  های از چند فروند  فراتر نرفت. در اخرین خبرها امده ایران دست  به توسعه یک رادار پیشرفته برای فانتوم های خود زد ولی مشخص نیست  که این رادار کی و به  چه تعداد روی فانتوم نصب شود(با در نظر گرفت بیش از ۴۰ سال سن دیگر ارتقا در این سطح؟؟!!!). همچنین بر اساس تصاویر ایران دست کم  روی یک یا دو فروند فانتوم خود لوله سوختگیری هوایی  را  تست کرده که با در نظر گرفتن داشتن سیستم سوختگیری لوله ای در نسخه های موجود ، این اقدام برای سوختگیری یار به یار از فانتوم و یا فنسر  انجام شده است . همچنین ایران دست به تست موشک های چینی  پی ال ۷،موشک روسی ار ۷۳ و ار ۲۷ روی فانتوم زده است که به نظر می رسد بیشتر هدف داشتن چنین توانی برای مواقع خاص بوده ولی معلوم نیست چه میزان از فانتوم ها مورد ارتقا برای  پرتاب این موشک ها قرار گرفته اند

بخشی ار تسلیحات هماهنگ شده با فانتوم در ایران

فانتوم های ایرانی به غیر از چند فروند هیچ کدام ارتقا انچنانی به خود ندیده و بیشتر تنها بر روی نصب سلاح های جدید  تمرکز داشته است  و در سطح کابین و رادار ارتقا خاصی روی کل ناوگان انجام نشده و از طرفی  موشک ایدواندر  نسخه پی و جی و اسپارو مدل ایی عملا به غیر از  ایران در هیچ کشوری خدمت نمیکند. گذارشاتی از برنامه ایران برای نصب رادار چینی  جدید (احتمالا رادار نصب شده روی جی اف ۱۷) وموشک رادار فعال پی ال ۱۲ است ولی تا کنون گذارش رسمی و خبر موثقی در این مورد داده نشده. امروزه فانتوم ها  در گردان های ۳۱ تا ۳۳  در همدان، گردان ۶۱ و ۶۲ در بوشهر،گردان ۹۱ و ۹۲ در بندر عباس  و گردان ۱۰۱ در چابهار خدمت میکند و بعد از اف۵ پر تعداد ترین  جنگنده عملیاتی نیروی هوایی هستند

موشک ضد کشتی نصر و قادر

اف۱۴ تامکت

ایران در میانه دهه ۱۹۷۰ برای مقابله با فاکس بت های شوروی دست به سفارش شکاری  پیشرفته اف۱۴ تامکت  زد اگرچه تامکت به کشورهای دیگر نیز پیشنهاد  شد ولی ژاپن، اسرائیلو عربستان   اف۱۵ و کانادا در نهایت اف۱۸ را خریداری کرد.(برای اشنایی با اف۱۴ تامکت اینجارا کلیک کنید)

ایران تا سال ۱۳۵۷  از ۸۰ تامکت سفارش ۷۹ فروند را تحویل گرفت اگرچه دو فروند  پیش از انقلاب از دست رفت و بعد از ان نیز ایران دست  کم در جریان جنگ با عراق  ۱۱ تامکت دیگر را به دلایل مختلف  از جمله  سه فروند بر اثر درگیری هوایی  که دو  فروند توسط  میراژ های عراقی و یک فروند توسط میگ۲۳ ام اف از دست داد

اف۱۴

با وجود این تامکت بین ۱۲۰ تا ۱۵۰ جنگنده را سرنگون کرد و رکورد خوبی از خود به جا  گذاشت و به عنوان تنها نسل چهارم جنگ ایران و عراق  به خوبی درخشید. ایران تا پیش از  انقلاب  برای تامکت ها خود ۲۵۰ تا ۲۸۵ تیره موشک فونیکس را دریافت کرد که تا  سال نخست جنگ نیز تنها موشک تامکت های ایرانی  بود تا اینکه به  تدریج موشک  سایدواندر و اسپارو نسخه E روی تامکت نصب شد. به نظر می اید  بیشتر پیروزی های هوایی ایرانی با تامکت با سایدواندر و بعد از ان با فونیکس به دست امده و گفته شده تنها یک پیروزی با اسپارو به دست امده که دلیل ان کارایی کم اسپارو نسخه ایی بر روی تامکت بوده زیرا نسخه  طراحی شده اسپارو برای تامکت نسخه  ایی-۴ بوده ولی ایران تنها نسخه ایی-۲ را در خدمت داشت که برای فانتوم در نظر گرفته شده بود.  کارایی پایین اسپارو باعث شد در میانه جنگ ایران به فکر نصب موشک زمین  به هوای هاوک روی تامکت بکند که در اخر جنگ  این کار روی چند تامکت انجام شد ولی مشخص نیست ایا تمامی ناوگان به هاوک مجهز شدند ویا نه . با وجود  اینکه هاوک کارایی بسیار بهتری نسبت به اسپارو داشت ولی تنها دو فروند ان انهم یکی زیر هر بال قابل حمل توسط تامکت است. ایران  همچنین در اواخر جنگ تامکت را مجهز به بمب سقوط ازاد کرد و در عملیات  بر ضد عراق چند باری از ان بهره برد  و حتی گذارشاتی از تجهیز این جنگنده به سلاح های هدایت شونده  هوا به زمین  نیز امده است ولی هرگز تصویری منتشر نشده و یا در رزمایشی ازمایش نشده و بعید است با در نظر گرفت اینکه تامکت ۳۷ سال همچنان پیشرفته ترین شکاری ایرانها است ، در نیروی هوایی نقشی غیر از دفاع هوایی  به ان داده باشند. ایران دست کم روی یک فروند تامکت خود موشکار ۲۷ و ار ۷۳ را ازمایش کرده که نتیجه مطلوب بوده ولی احتمال این کار نیز برای روز مبادا است .

تصویری از یک اف۱۴ مسلح به موشک رادار نیم فعال ار۲۷

ایران بعد از جنگ دست کم ۶۰ تامکت سالم  داشت ولی به گفته بسیاری از منابع بین ۲۰ تا ۳۰ فروند تامکت بیشتر در وضعیت عملیات قرار ندارد و احتمال  به همین میزان نیز به صورت ذخیره نگهداشته میشد برای روز مبدا زیرا ایران به شدت دچار مشکل کمبود قطعات برای این جنگنده است

با در نظر گرفتن پایان عمر  موشک فونیکس و احتمالا تعداد کم انها ایران دست به تست موشک رادار فعال فکور  بر مبنایی فونیکس با برد ۶۰ کیلومتر کرده که گفته شده کارایی خوبی در تست ها  حتی  با جنگ الکترونیک شدید داشته ولی از کم و کیف تولید ان خبری  نیست. امروزه تامکتها در دو گردان ۸۱ شکار در اصفهان و ۸۲ شکاری در بوشهر  خدمت میکنند ولی محل اصلی  تامکتها امروزه اصفهان است

اف۷

داستان اف۷ به میانه جنگ ایران و عراق  بر میگردد که ایران به شدت دچار مشکل با ناوگان نیروی هوایی خود شده بود که از سوی امریکا ها پشتیبانی نمی شد و نیاز به جنگنده حمله به زمین داشت  زیرا بخشی از ناوگان توسط عراق  سرنگون شده بود و ناوگان باقی ماند نیز نیاز  به قطعات داشتند. در ان دوران به دلیلی سیستهای خارجی هیچ کشوری حاظر  به فروش جنگنده به ایران نبود  و تنها گزینه چین بود که پیشرفته  ترین جنگنده ای که در ان دوران در چین تولید میشد جنگنده جی ۷ با نام صادراتی اف۷ بود. ایران در مرحله اول تعداد اف۶  که نسخه چینی میگ۱۹ است را خریداری میکند ولی به دلیل نارضایتی از ان  به گفته برخی منابع انها را به کره شمالی تحویل داده و به سراغ جنگنده دیگری می رود. در همان زمان  عراق نیز که از عملکرد کلی میگ۲۱ راضی بود برای  جبران  بخشی از ناوگان میگ۲۱ که از دست رفته بود به دنبال  خرید اف۷ از چین بود و هر دو کشور که رودرروی  هم می جنگیدند  همزمان با هم وارد مذاکره با چین شدند. ایران در مرحله نسخت میخواست  اف۷  بی را خریداری کند ولی بعد به پیشنهاد چینها نسخه پیشرفته تر اف  ۷ ام را خریداری کرد. اف  ۷ ام دارای تجهیزات غربی بود و به دلیل سیاست ها  و مشکلاتی برای تحویل انها به ایران چین  تجهیزات غربی  را با نسخه  مشابه چینی عوض کرد که نتیجه  ان  اف۷ ان شد.(برای اشنای با اف۷ اینجا را کلیک کنید)

اف-۷ان

ایران ۱۸ فروند نسخه تک سرنشینه   و ۷ فروند نسخه دو سرنشینه  را دریافت کرد که دست کم چهار فروند ان از دست رفت. البته از قرار معلوم ایران در دهه ۱۹۸۰ ۲۴ فروند و در سال ۱۹۹۵ نیز ۵ فروند دیگر تحویل گرفته است  . اف۷ نسخه چینی دارای  سرعت فرود بالای است و  مشکل از دست رفتن سیستم هیدرولیک  ویا سخت  شدن استیک هدایت را دارد . این جنگنده در دو سال اخر جنگ تحویل ایران شد و احتمالا در اواخر جنگ در عملیات هوا به زمین  با بمب های مارک ۸۲  و راکت  شرکت داشته  و امروزه برای اموزش خلبانان نیز به کار می رود . اگرچه اف۷ جنگنده موثری نیست ولی با داشتن هشدار دهنده راداری، اچ یو دی و مسافت یاب لیزری از این باب از اف۵ نیروی هوایی پیشرفته تر است و رادار ان اگرچه از نظر برد  چیزی از رادار اف۵ برتری ندارد ولی کارایی کلی بهتری دارد. اف۷ به دلیل داشتند اچ یو دی و سامانه تایین  محل برخورد بمب در تمرینات پرتاب بمب  نیروی هوایی همواره از اف۵ و اف۴  در پرتاب بمب های غیر هدایت شونده سقوط ازاد  دقیق تر عمل کرده است. اف۷ ایرانی به غیر از بمب سقوط ازاد مارک ۸۲ و خوشه ای بی ال ۷۵۵ و راکت انداز  مجهز به موشک هوا به هوایی پی ال ۷ هستند . ایران در اواخر دهه ۱۳۷۰ شمسی  تلاشی را برای خرید اف۸ -۲ام از چین کرد ولی این تلاش موفق نبود. اف۷ امروزه در نیروی هوایی ایران میتواند در نقش هوا به زمین فعالیت کند البته  باید در زمینه حمل سلاح ارتقاتی رو ان انجام  شود کما اینکه پاکستان  از اف۷ های خود برای عملیات پشتیبانی هوایی استفاده میکند و حتی نسخه های اخر اف۷ پی جی را مجهز به بمب لیزری نیز کرده است  ولی در مجموع اف۷ حتی اگر این مسئله را نیز قبول کنیم در رزم هوایی مشابه اف۵ باشد ولی نه اف۵ و نه خود اف۷  در درگیری هوایی هوایی این دوران کارایی ندارند و در زمینه میزان حمل تسلیحات هوا به زمین نیز دارای توان حمل سلاح کمتری نسبت به اف۵ است زیرا از روز اول در نقش یک شکاری رهگیر طراحی شده . همکنون  اف۷ ها در گردانهای شکاری ۵۱ ، ۵۲ و۵۳  در امیدیه و در نسخه اموزشی در اصفهان خدمت میکند.

میگ-۲۹

ایران در سال ۱۳۶۸ ، ۲۴  فروند میگ۲۹ را از شوروی دریافت کرد که شامل  ۱۸ فروند نسخه تک سرنشینه و ۶ فروند میگ۲۹ یو بی اموزشی بود . نسخه تحویلی به ایران نسخه صادراتی میگ۲۹ A بود که در ان زمان نیز تنها نسخه تولید میگ۲۹ بود و با تمامی مشکلات نسخه پاییه A  تنها گزینه ایران برای این جنگنده بود(برای اشنایی با میگ۲۹ اینجا را کلیک کنید).

میگ۲۹ ایرانی مسلح به موشک ار ۷۳ و ار ۲۷

نسخه تحویلی به ایران از نسخه  تحویلی به عراق و سوریه  پیشرفته تر بود و مشابه نسخه  تحویلی به کشورهای اروپای شرقی بود. این جنگنده از سال ۱۳۷۱ در تبریز به خدمت گرفته شد  و چندی بعد در تهران نیز  مستقر شد. عدم  انطباق پذیری موتور ار دی ۳۳ میگ۲۹ با هوایی گرم باعث استقرار میگ۲۹ در تبریز بود . در سال ورود  به خدمت با اغاز جنگ اول خلیج فارس ۴ فروند میگ۲۹ عراقی به ایران فرار  کردند که شامل  یک فروند نسخه  یو بی و سه فروند نسخه  رزمی تک سرنشینه  بود  ولی به دلیل عدم انطباق  نسخه تک سرنشینه   تحویلی به عراق با نسخه های تحویلی به نیروی هوایی ایران ،   سه فروند نسخه تک سرنشینه به عنوان لوازم یدکی استفاده شد و تنها نسخه یو بی اموزشی وارد خدمت شد. ایران تلاشی برای خرید ۲۴ فروند دیگر میگ۲۹ در اوائل دهه ۷۰ شمسی انجام داد که تحت فشار امریکا به دولت یردسین این برنامه به جای نرسید  و چندی بعد تلاش در دریافت ۲۱ فروند میگ۲۹ اس نیروی هوایی مولداوی کرد که امریکا برای جلوگیری از دستراسی ایران به این  جنگنده ها تمامی ۲۱ فروند  میگ۲۹ اس و ۷۰۰ موشک هوا به هوا را از مولداوی خرید. میگ۲۹ نیروی هوایی ایران مجهز به موشک ار ۷۳، ار ۶۰ و موشک رادار نیم فعال ار ۲۷  می باشد اگرچه در نقش عملیات هوا به زمین  توان حمل راکت انداز ۸۰ م م اس ۸ و بمب سقوط ازاد را دارد  . ایران در میانه دهه ۷۰ شمسی به دلیل اینکه این جنگنده فاقد توان  سوختگیری هوایی بود و مخازن سوخت خارجی حمل نمی کرد  یک فروند میگ۲۹ یو بی را به لوله سوختگیری هوایی و مخازن سوخت زیر بال مجهز کرد ولی چیزی که مشخص  است نصب  لوله سوختگیری  بیشتر ادامه پیدا نکرد  و حتی لوله سوختگیریی ان یک فروند میگ۲۹ یو بی نیز در نهایت برداشته شدو

میگ۲۹ یک شکاری رهگیر نقطه ای برای دفاع در برد کم است و نسخه ایرانی به عنوان نسخه پاییه و اولیه دارای  ضعف های اساسی  در زمینه رزم هوایی فامد به دلیل قدرت کم رادار و اسیب پذیری در برابر جنگ الکترونیک است ولی دارای چالاکی بالای است و نتایج تمرینات هوایی ان با جنگنده های ناتو بسیار موفق بود اگرچه در مرحله عمل قربانی جنگنده های غربی چون اف۱۵ و اف۱۶ در رزم هوایی بیش از ۱۵ کیلومتر  شد. البته میتوان نسخه فعلی را البته با کمک خود روسها بهسازی کرد و نتنها دست کم برای ۲۰۰۰۰ ساعت دیگر عمر سازه را تمدید کرد(برای ۲۰ سال خدمت) بلکه میتوان ان را در زمینه رادار ارتقا داد و ان را مسلح به موشک ار۷۷ کرد که در رزم هوایی به خوبی با جنگنده های چون اف۱۶ و اف۱۵ به مقابله برخیزد

تنها میگ۲۹ یو که مجهز به لوله سوختگیر شد که لوله را برداشته اند. به نحوه پوشش محل لوله سوختگیری دقت کنید؟!!

میگ۲۹ ایرانی همواره از پشتبانی بد روسها رنج می برند و در یک برهه از زمان برخی از انها زمینگیر  بودند که بخشی از این مشکل به  فروپاشی شوروی و عدم تولید بسیاری از قطعات میگ۲۹ که کارخانه انها در جمهوری های تازه استقلال یافته جا مانده بود و دیگر به تولید چیزهای دیگر پرداخته بودند بر می گردد . این مشکل اساسی بسیاری  از جنگنده های ساخته شده در دوران جنگ سرد در شوروی بود تا انجایی  که بسیاری از کشورها جنگنده های میگ۲۳ و ۲۹ خود را به دلیل نبودن قطعات کافی از خدمت خارج کردند . عدم  در دستراس بودن قطعات  و  عدم تحویل دفترچه های تعمیر  و نگهداری این جنگنده باعث مشکلات فراوان با این  جنگنده شد و حتی بسیاری از  دستگاه ها تست این جنگنده  در ایران وجود ندارد. مشکل  اساسی این بود که ایران بدون هیچ زیر ساخت درستی به یکباره از یک سیستم غربی به یک سیستم شرقی تغییر جهت  داده بود.  میگ۲۹ دارای عمر خدمتی ۲۵۰۰۰  ساعت است و  با در نظر گرفتن سالی ۱۰۰۰ ساعت پرواز   عملا دیگر عمر خدمتی انها تمام است و حتی چند پیش میگ به ایران اعلام کرده بود که با در نظر گرفتن پایان عمر خدمتی فلانگر ها دیگر از این جنگنده ها پشتیبانی نمی کند ولی واقعیت این است  که ناوگان میگ۲۹ ایران سن زیادی ندارد  و به پایانی  عمر خدمتی به دلیل ساعات  پروازی کم نرسیده اند . در مرحله اول قرار بود روسها هفت سال به صورت مستقیم  با ورود ۴۰۰ مستشار از میگ ها پشتیبانی کنند و برای ۲۵ سال لوازم یدکی را تضمین  کنند که روسها در نهایت  پشتیبانی مستقیم  را تحت فشار امریکا انجام ندادند و فرستادن قطعات نیر به ایران همواره با مشکلاتی  مواجه بود  اگرچه گفته شده ایران در سال ۲۰۰۸ تعداد زیادی موتور  ار دی ۳۳ میگ۲۹ از روسها تحویل گرفت

این مشکلات پشتیبانی  فنی باعث شد که ایران حتی طی یک برهه از زمان قبل ازتحریمهای تسلیحاتی به دلیل برنامه هسته ای برای جایگزینی  میگ ۲۹ به دنبال خرید  جی ۱۰ از چین  برای جایگزینی میگ۲۹  برود  که کار پیش نرفت. با وجود این میگ۲۹ جنگنده ایمنی بوده و از ۲۵ فروند که در ایران پرواز میکردند  تنها یک فروند انها از  دست رفت .

ایران دست به ارتقا سامانه ناوبری  این جنگنده زده و گفته شده روی انها سامانه ژیرسکوپ حلقه  لیزری نصب کرده و احتمالا با در نظر  گرفتن  انتنهای متفاوت نصب شده روی بدنه که از تصویر ها مشخص است سامانه ارتباطی نیز ارتقا یافته است .گفته شده امروزه کمتر از نیمی از ۲۴ فروند میگ۲۹ موجود در ایران در وضعیت عملیاتی هستند که دلیل ان  تعداد کم میگ های ایرانی است که هزینه تعمیر و نگهداری و یا توسعه سامانه های لازم برای سرپا نگهداشتن  این ناوگان  را توجیه نمی کند

میگ۲۹ همکنون در گردان ۱۱ شکاری مهراباد تهران و گردان ۲۳  در تبریز مستقر هستند

سوخوی۲۴

داستان سوخوی۲۴ در ایران  به ورود ۲۴ فروند سوخو۲۴ فنسر نیروی هوایی عراق  طی فرار مشهور به ایران در جریان جنگ اول خلیج فارس بر میگردد . (برای اشنایی با تعداد هواپیماهای عراقی فرار کننده به ایران اینجا را کلیک کنید)

در ان زمان ایرانها از  دیدن یک جنگنده تهاجمی نو که تنها دو تا سه سال سن داشت از خوشحالی در پست  خود نمی گنجیدند انهم بدون ان که پولی پرداخت کرده باشند و خواهان پشتیبانی  فنی روسها برای این جنگنده شدند ولی دولت روسیه با این مسئله مخالفت کرد زیرا قبل قرار داد پشتیبانی را با دولت دیگری  بسته بود و نه با ایران؟!! از این رو ایرانها ۱۲ فروند سوخوی۲۴ را خریداری کردند تا بتوانند پشتیبانی  فنی روسها را به دست اوردند(برای اشنایی با سوخو۲۴اینجا را کلیک کنید)

با وجود اینکه قرار بود روسها ۷ سال از فنسر پشتیبانی  کنند ولی تحت فشار امریکا این کار را انجام ندادند  و یکی از پیچیده ترین جنگنده های تهاجمی جهان برای مدتها در ایران زمین گیر بود(حدود یک دهه) و تنها پرواز  محدود انجام میشد . ایرانها بدون  دفتر چه های فنی با فنسر سر کردند و سامانه های حیاتی مانند سامانه نشان گذاری لیزری کایدرا۲۴  و سامانه هشدار دهنده فروسرخ و سامانه ناوبری و رادار  عملیاتی نبودند و خدمه بدون دفترچه راهنمایی تعمیراتی  ، توان تعمیرات   چندین سامانه مهم جنگ الکترونیک را نداشتند. در نهایت در اواخر دهه ۷۰ شمسی  با تلاش بخش دانشگاهی و پرسنل فنی  ایران توانست  فنسر ها را در داخل تعمیر کند  و دفترچه های تعمیراتی  را تهیه کند

سوخو۲۴ مجهز به غلاف سوخت رسانی یار به یار زیر بدنه

در ادامه  نیروی هوایی چندین سلاح هدایت شونده روسی را روی  فنسر ازمایش کرد و تمامی فنسرها را مجهز به لوله سوختگیری هوایی  کرد که توان سوختگیری یار به یار با کمک غلاف سوخت رسانی  UPAZ-1A  را پیدا کردند و تمرینات بسیاری حتی در سوختگیری شبانه در ارتفاع پست انجام دادند  . فنسر های نیروی هوایی ایران  مسلح به موشک هدایت لیزری خا ۲۹و نسخه  هدایت اپتیکی  ان،  موشک هدایت لیزری خا ۲۵، موشک ضد رادار خا ۵۹ و بمب های هدایت لیزری و اپتیکی کاب۵۰۰ و ۱۵۰۰ می باشد. همکنون فنسرها در پایگاه هوایی شیراز  به عنوان پایگاه اصلی تعمیرات  و نگهداری انها مستقر هستند  و در گردان ۷۲ تهاجمی   شیراز و یک گردان در مهراباد خدمت میکنند. به دلیل اینکه فنسر جنگنده بزرگی است و در اشیانه های ساخته شده برای فانتوم جا نمیشود در پایگاه هوایی شیراز در فضای باز نگهداری می شود (و اگر سوخو ۳۰  نیز وارد کشور شود نیز همین داستان است )همکنون ۳۰ فروند فنسر در نیروی هوایی ایران در خدمت است که گفته شده توان پرواز شبانه را یافته اند ولی مشخص نیست دقیقا  با چه سامانه ای

با وجود برخی مشکلات فنسر در روزهای نخست در ایران  ولی  فنسر امروزه تخصصی ترین جنگنده تهاجمی ایرانیها  است که توان پرواز در ۲۴ ساعت شبانه روز در ارتفاع بسیار پست به  خاطر داشتن رادار تهاجمی و ناوبری پیشرفته  و حملات دقیق با مهمات های هدایت شونده را دارد که عملا به غیر از چند جنگنده مانند اف۱۵ استریک ایگل اسرائیل و عربستان و تورنادو عربستانی  در این نقش رقیبی ندارد.  همکنون سوخوی۲۴   تنها جنگنده نیروی هوایی است که به دلیل توان حمل موشک ضد رادار خا ۵۸ تنها جنگنده در خدمت ارتش برای عملیات سرکوب پدافند هوایی  دشمن است

میراژ اف۱:

بین جنگنده های فراری به ایران از عراق ۲۴ فروند میراژ اف۱ وجود داشت که از انواع تک سرنشینه   EQ  و دو سرنشنیه بی کیو  بودند. میراژ های عراقی دارای رادار سیرنای ۴ ام بود که به انها توان ضد کشتی می داد اگرچه بسیاری از منابع معتقدند  که نسخه های اخر تحویلی به عراق دارای رادار اژوا بودند که  برای جنگنده سوپر اتندارد طراحی شده بود و بر روی برخی نسخه های جنگنده تهاجمی جگوار که به هند تحویل داده شده بود نیز نصب شد  و در نقش ضد  کشتی  توان بیشتری داشت.(برای اشنایی با میراز اف۱ اینجا را کلیک کنید)

میراژ های به ایران امده از انواع تک سرنشینه EQ-6 که اخرین نسخه تحویلی به عراق بودند و نسخه دو سرنشینه BQ-3  که نسخه اموزشی با رادار سیرینا ۴ با توان رزمی کامل هستند.میراژ وقتی به ایران  امدند تا یک دهه زمینگیر  بودند و تنها برخی از خلبانان نیروی هوایی اکثرا از  خلبانان  فانتوم با تک توکی از انها پرواز میکردند.میراژ ها به پایگاه  امام رضای مشهد منتقل شدند و مدتی در انجا پرواز می کردند و حتی یک فروند انها نیز گفته شده بر اثر  برخورد موشک  استینگر قاچاقچان مواد مخدر  سرنگون شده است

MIRAGE F1 BQ

با وجود  این میراژ  جنگنده غریبی بود. نیروی هوایی هرگز جنگنده ساخت فرانسه نداشت و راه اندازی  این هواپیما نیز با کمک  خدمه فنی پاکستانی انجام شد که با میراژ ۵ سر کار داشتند. همچنین تسلیحات نصب شده روی میراژ نیز در ایران نبود. برای نمونه ایران موشک هوا به هوای فروسرخ  ماژیک فرانسوی ویا موشک رادار نیم فعال سوپر ۵۳۰ را نداشت .  در میانه  دهه ۷۰ شمسی  با به روی کار امدن دولت اقای خاتمی فرانسه پیشنهاد فروش چند صد موشک ماژیک به ایران میدهد  و حتی برخی از منابع در مورد  تحویل ۵۰ میراژ اف۱ سی دست دوم خبر میدهند ولی این پیشنهاد به صورت عجیبی از سوی ایران به دلایل  مسائل سیاسی داخلی رد شد.

ایران در ادامه  با نصب جایگاه جنگ افزاری اف۵  و نصب مخزن سوخت اف۵  روی میراژ های اف ۱ دست زد ولی همواره به غیر از مواردی در نمایشگاه های خاص میراژ ها هرگز مسلح دیده نشدند. طبیعتا  میراژ های  ایرانی باید بتوانند بمب مارک ۸۲ را حمل کنند و مشکلی نیز نباید  با در نظر گرفتن نصب ریل پرتاب موشک سایدوندر  بر نوک بال میراژ ،باید توان پرتاب سایدواندر را نیز داشته  باشد و حتی ایران طی یک نمایش زمینی  برای رییس جمهور روحانی ، موشک چینی پی ال ۷ روی میراژ ها به نمایش گذاشت. البته پی ال۷ کارایی بسیار ضعیف داشت و زمانی قرار بود روی فانتوم و اف۵ نصب شود و خلبانان این دو جنگنده همان سایدواندر های قدیمی  را ترجیه دادند. همچنین شایعاتی  در مورد نصب موشک ضد کشتی نور روی میراژ ها وجود دارد ولی چیزی که مشخص است  این است که ایران با این جنگنده مشکلات بسیار دارد . میراز اف۱ برای ایران یک  جنگنده نسل سومی است که  در کشور سازنده  هم از خدمت خارج شده (و بسیاری از دارندگانش مانند یونان و یا کویت) و هیچ پشتیبانی از کشور سازنده  دریافت نمی کند  و    احتمالا پرواز دادن انها به دلیل  موتور مشترک با میراژ ۵ پاکستانی  با کمک این کشور انجام می شود .حتی بسیاری از منابع  این مسئله صحبت میکنند که این جنگنده فاقد رادار است که دلیل ان میتواند در دستراس نبودن لوازم یدکی رادار باشد اگرچه اگر واقعا انگیزه ای برای در خدمت نگهداشتن اف۱ باشد میتوان رادار را تعویض کرد اگرچه مشکلات فراوان دارد

MIRAGE F1 EQ-6

بر اساس خوش‌بینانه ترین براورد های ۱۸ میراژ اف۱ در ایران عملیاتی می باشد  که بسیار از سامانه های حیاطی  مانند سامانه تاکتیکی  ناوبری و احتمالا رادار اصلا عملیاتی  نیست (مخصوصا اگر رادار اژوا باشد که فقط فرانسه و ارژانتین و هند از ان بهره می برند). امروزه میراژ های اف۱ در یک گردان شکاری در مشهد  خدمت میکنند که بخش از انها نیز  در پایگاه هوایی چابهار  خدمت میکنند و نمیتوان روی ناوگان کم تعداد ان چندان حساب کرد

اذرخش:

اذرخش به  ارتقا انجام شده روی برخی از اف۵ های ایرانی است که گفته شده به صورت دست دوم از اتیوپی  وارد ایران شده است می گویند. اذرخش همان اف۵ است ولی دارای سامانه هشدار دهنده راداری، پرتاب کننده شراره  به گفته برخی منابع  رادار گیرف ( نسخه چینی ان) و سامانه اچ یو دی شده است . ابن برنامه در میانه دهه ۷۰ شمسی روی داد و بین ۶ تا ۸ فروند از اف۵ ها به این نسخه  ارتقا یافتند . معمولا این جنگنده در کنار اف۵ های پایگاه هوایی دزفول دیده می شوند

اذرخش

صاعقه :

این جنگنده همانند  اذرخش در  دانشگاه شهید ستاری  طراحی شد. در پاییز ۱۳۷۷ علی‌اکبر شوقی رئیس دانشگاه شهید ستاری طراحی جنگنده صاعقه را به محمد خاتمی رئیس‌جمهور وقت ایران اعلام کرد و گفت که قرار است پرواز آزمایشی این هواپیما در سال ۸۰ انجام شود. این پروژه در ابتدا به صاعقه-۸۰ معروف شده و گفته می‌شد که یک جنگنده رهگیر دوموتوره و دوسکانه در کلاس اف-۱۴ تام‌کت خواهد بود . اگرچه در نهایت جنگنده مشابه اف۵ از اب در امد که دارای دو سکان عمودی وی شکل برای کاهش سطح مقعط  است.  برخی منابع از این مسئله سخن گفتند که صاعقه دارای  موتور ار دی۳۳ میگ ۲۹ و رادار ان ۱۹ ام ایی است  که بر روی میگ۲۹ ای ام نصب شده ولی این مسئله  به راحتی  قبل رد کردن است  زیرا موتور ار دی ۳۳ با قطر ۱۰۴۰ م م  دو برابر قطر موتور جی ۸۵ با قطر ۴۵۰  م م قطر دارد و  از انجایی که صاعقه کاملا اندازه  اف۵ است پس هرگز دو موتور ار دی۳۳ درون صاعقه نخواهند گنجید  (حتی یک موتورش هم نخواهد گنجید  زیرا  موتور ار دی ۳۳ سه متر کشیده تر از موتور جی ۸۵ است) همچنین با در نظر  گرفتن  اندازه کوچک دماغه صاعقه  مشابه  که دماغه اف۵  است و قیاس ان با دماغه میگ۲۹ متوجه می شویم  که رادار ان ۰۱۹ ام ایی نسخه  ارتقا  یافته ای  که روی میگ۲۹ اس ام نصب است(که اصلا در ایران این نسخه وجود ندارد) نمی تواند   روی صاعقه نصب شده باشد . صاعقه همواره با تسلیحات مشابه اف۵ نشان داده شده و از نظر برد و سرعت دارای  توانا مشابه است. صاعقه ۱ در واقع اف۵ در قابل یک پلتفرم جدید و نو ساز است که در ناحیه الکترونیک و ناوبری تا حدودی ارتقا یافته است . این جنگنده دارای هشدار دهنده رادری، اچ یو دی درون کابین،پرتاب کننده شراره، رادار ارتقا یافته اگرچه مشخص نسیت چه کارایی دارد  و سامانه ناوبری جدید است. گفته شده بین ۲۰ تا ۳۰ فروند از این جنگنده در ایران خدمت میکنند که در گردان ۱۵۰ شکاری درذ تبریز مسقتر هستند اگرچه در پایگاه های دیگر نیز دیده  شده است

صاعقه۲: نسخه اموزش صاعقه۱ که به گفته منابع غربی از تغییر بخشهای از بدنه اف۵ اف نیروی هوایی ایران به دست امده. گفته شده با در نظر گرفتن  حدود ۱۷ فروند اف۵ اف در خدمت ارتش ایران  احتمالا همگی به این مدل ارتقا خواهند یافت

صاعقه ۱

صاعقه۲

سوخوی۲۵

این جنگنده در خدمت نیروی هوایی سپاه است. طی فرار جنگنده های عراقی  به ایران ۷ فروند سوخوی۲۵ که تنها چهار سال سن داشتند وارد ایران شدند. در مرحله اول ارتش تلاش در عملیاتی کردن انها داشت  ولی بعد به دلیل تعداد کم به سپاه منتقل شد. این جنگنده پشتبانی هوایی نزدیک کارایی درخشانی داشت    و در سپاه پاسدران با کمک مستشاران اروپای شرقی  و احتمالا ارمنستانی  انرا عملیاتی کردند و دست به خرید ۳فروند دیگر به صورت دست دوم از روسیه زدند که از نوع دو سرنشینه  یو بی کا بود که توان رزمی کامل داشت. این پرنده مسلح به راکت انداز اس ۸ و بمب های ۲۵۰ و ۵۰۰ کیلوگرمی شد و چند بار بر ضد طالبان به کار رفت و حتی سپاه یک موشک هدایت لیزری با نام بینا را نیز روی این موشک تست کرد . با شروع درگیر با داعش در عراق ،  ایران تعداد را به  کمک عراق فرستاد که گفته شده یک فروند انها از دست رفت  و در نهایت بر اساس گزارشات  بسیاری از منابع غربی ایران (که توسط دولت عراق تائید شده) برخی نسخه های تک سرنشینه  را به عراق فروخته و امروزه  تنها ۷ فروند از ده فروند در ایران باقی  ماند . این هواپیما  در پایگاه هوای شیراز مستقر هستند(برای اشنایی با سوخو۲۵اینجا را کلیک کنید)

SU-25

سوخو۲۲:

 حدود ۴۰ فروند انواع سوخوی۲۲ و ۲۰ از عراق گریختند و  وارد ایران شد که حدود ۲۰ فروند انها از سری ام۳ و ام۴  بودند که قابلیت های بالای داشتن و نیروی هوایی تلاش کرد به کمک برخی متخصصین گرجستانی انها را عملیاتی کند زیرا اشتراکاتی کم و بیش با سوخو۲۳  داشتند  ولی هزینه این کار برای ایران بالا بود در حالی که ناوگان ام۳ و ام۴ کمتر از ده سال سن داشتند ناوگان به سپاه منتقل شد ولی سپاه نیز  در یک برهه از زمان تصمیم به عملیات کردن فراگ فوت های گرفت .برای مدتها سوخوی۲۲ در پایگاهای  همدان و شیراز زمینگیر  بودند تا اینکه  در سال ۹۳ ایران دست کم دو تا سه فروند (تصویر دو فروند منتشر  شد) از نسخه سوخو۲۲ یو ام۳(نسخه اموزش دو سرنشینه  رزمی) را به پرواز در اورد ولی همچنان هیچ خبری از انها نیست.ممکن است تحت تاثیر مذاکرات هسته ای و توافق صورت گرفته و احتمال دریافت جنگنده جدید از روسیه برنامه  به کنار رفته باشد(برای اشنایی با سوخو۲۲ اینجا را کلیک کنید)

همکنون با پایان مذاکرات هسته ای  ، ایران در مورد خرید جنگنده های چون سوخو۳۰و یاک ۱۳۰مذاکراتی با روسیه داشته که البته همچنان خبری  از خرید و یا بستن قرار داد دست کم به صورت رسمی به گوش نمی رسد ولی نو سازی  ناوگان نیروی هوایی اهمیت ویژه ای  دارد زیرا ۷۰ % این ناوگان متعلق به بیش از ۳۵ سال پیش هستند و ناوگان روسی  نیز سن بالای  ۲۵ سال دارند و کل ناوگان بسیار فرسوده است. در میان  گذینه های گفته شده طی چند مدت گذشته  سوخو۳۰ از همه بهتر است زیرا این جنگنده توسط هند و چین  استفاده میشود و هر گونه مشکل در زمینه دستراسی به قطعات را میتوانند حل کنند کما اینکه پشتیبانی فنی سوخو۳۰ اندونزی بر عهده هندی ها است  و این راهکاری برای جبران مشکل همیشگی روسها در پشتبانی ضعیف از هواگرد ها ساخت روسیه است  . در شرایط فعلی خرید جنگنده های غربی چه اروپایی و چه امریکا عملا غیر ممکن است زیرا سیاست های خارجی حکومت ما  طی ۳۵ سال گذشته و دشمنی با متحدین نزدیکی غرب همچون اسرائیل مانع از فروش جنگنده به ایران است زیرا غرب هرگز دشمن اسرائیل و سلاحی که ممکن است بر علیه اسرائیل به کار رود را در اختیار ما قرار نخواد داشت کما اینکه طی ۳۵ سال گذشته نیز از تجهیزات غربی موجود در  ایران پشتبانی فنی نشده و حتی در برهه های از زمان با فروش بالگرد های ترابری نیز به ایران مخالفت شده است از این رو روسیه و چین بهترین گزینه موجود برای خرید خارجی است که نیازمندی سیاست مناسب و تیزبینی در هنگام خرید است  و بهترین روش خرید ، خرید دو جنگنده از هر دو کشور است  تا هم فضای رقابتی ایجاد شود و هم در صورت مشکل برای یکی از دو ناوگان ناوگان دیگر در دستراس باشد

گرداوری:عبدالحمید تارخ

---

منبع:جنگاوران